SYMBOLIKA KRZYŻA HARCERSKIEGO

SYMBOLIKA KRZYŻA HARCERSKIEGO
Symbolika Krzyża Harcerskiego według opisu ks. Kazimierza Lutosław­skiego była następująca:

KRZYŻ - jeden z symboli najbardziej rozpowszechnionych 
i najstarszych. Podobnie jak kwadrat, ma on udział w symbolice liczby cztery (jeśli wychodzi się z jego czterech zewnętrznych punktów); tak stał- się np. symbolem czterech stron świata. Natomiast w Chinach wiązano go - uwzględniając jego punkt środkowy - z liczbą pięć i dziesięć.
Jeśli bierzemy pod uwagę tylko oba ramiona krzyża, może on być także symbolem przenikania się dwóch przeciwstawnych dziedzin, głównie nieba i ziemi lub czasu i przestrzeni. W architekturze przede wszystkim budowli sakralnych i całych założeń miast, układ krzyżowy odgrywa często rolę nie tylko praktyczną, krzyż grecki określa np. plan wielu kościołów bizantyjskich i syryjskich, łaciński zaś kościołów romańskich i gotyckich. Krzyż można również rozumieć jak znak rozdroża (miejsca, w którym krzyżują się drogi zmarłych i żywych); np. w kilku plemionach afrykańskich często rozumiany jest on w tym znaczeniu (obok znaczenia obejmującego cały kosmos, tj. ludzi, duchy i bogów). W Azji pionową oś krzyża często rozumiano jako symbol sił aktywnych, przyporządkowanych niebu, a więc zasadzie męskiej, podczas gdy oś pozioma odpowiada biernym siłom wody, a więc zasadzie żeńskiej. Poza tym obie osie symbolizują zrównanie dnia z nocą.
Od ukrzyżowania Jezusa Chrystusa stał się symbolem wiary chrześcijańskiej i przedmiotem kultu religijnego. 
Od średniowiecza krzyż stał się jednym z głównych motywów heraldycznych, a później został przyjęty jako forma wielu orderów i odznaczeń.

GENEZA
Jesienią 1788 roku Stanisław August zwołał do Warszawy Sejm, który miał podjąć decyzję o sojuszu z Rosją w wojnie tureckiej (w zamian za zgodę Katarzyny II na reformy wewnętrzne). Po rozpoczęciu obrad okazało się, że w Sejmie rywalizują dwa obozy: konserwatywny, w łonie którego rywalizowały dwa stronnictwa: hetmańskie i dworskie oraz obóz patriotyczny żądający radykalnych reform. Zasadnicze zmiany ustrojowe i polityczne przeprowadzono na sesji w dniu 3 maja 1791 r. Odbywała się ona w atmosferze zamachu stanu. Twórcy konstytucji wykorzystali nieobecność większości posłów opozycyjnych, zorganizowali manifestację i ściągnęli wojsko. Odczytany projekt izba poselska uchwaliła wśród żywiołowej manifestacji, po czym, nie oglądając się na pojedyncze protesty, zaprzysiężono akt. Konstytucja 3 Maja uchwalona na Sejmie Czteroletnim zwanym Wielkim pozostanie świadectwem, że Polacy znaleźli sami siły dla przezwyciężenia kryzysu państwa i zdobyli się na czyn znajdujący uznanie w całej postępowej Europie. 
Jednak oligarchowie magnaccy wystąpili ze sprzeciwem wobec zmian. Już 27 kwietnia 1792 roku Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki uzgodnili z Katarzyną II w Petersburgu, a 14 V oficjalnie ogłosili w Targowicy, akt zawiązania konfederacji, zmierzającej do przywrócenia stanu "wywróconego" przez Sejm Czteroletni. Katarzyna II zapewniła swe poparcie i 18 V 1792 r. 90. tysięczna armia rosyjska przekroczyła granice z Polską. Kraj nie był przygotowany do wojny, brakowało pieniędzy, były duże braki w wyszkoleniu żołnierzy, fatalny był stan zaopatrzenia w broń, mundury, lekarstwa i amunicję. Jednak dominowała "ochota największa służenia królowi i Ojczyźnie". W ciągłych utarczkach i wyścigu z prącym naprzód przeciwnikiem głównodowodzący ks. J. Poniatowski (bratanek króla) wycofywał się, ewakuując w fatalnych warunkach magazyny i stopniowo koncentrując swe siły. Często w trakcie, walki pojawiały się nieład i rozprężenie i jedynie zimna krew, osobista odwaga i radykalne decyzje wodza ratowały sytuację. Poniatowski został zaskoczony kierunkiem ataku Rosjan, jednak udało mu się połączyć swe siły.
W trakcie dalszego cofania się, 11.tysięczny korpus gen. Markowa zaatakował 17 VI 3.tysięczny oddział pod Zieleńcami. Zasadnicza bitwa rozegrała się nazajutrz. Zaatakowali Rosjanie pewni łatwego zwycięstwa. W rzeczywistości Poniatowski zdołał już zgromadzić 15,5 tysiąca, żołnierzy. Jednak ataki przeciwnika powodują nieład i panikę w polskich szeregach. Dzięki opanowaniu dowodzący odwodami Poniatowski, doprowadza do kontruderzenia. Ks. J. Poniatowski nie mając dokładnych informacji o przeciwniku, nie dążył do całkowitego zniszczenia Rosjan pod Zieleńcami, poza tym brakło amunicji i prowiantu.Efekt militarny bitwy był niewielki jednak znacznie polepszyło się morale armii koronnej i zapewniono sobie spokojny odwrót. Sukces bitwy pod Zieleńcami bardzo uradował króla, który po bitwie nadawał rozgłos „jako pierwszemu zwycięstwu od czasów Jana III Sobieskiego, którą Polacy wygrali bez niczyjej pomocy". Armia dalej cofała się, 18 lipca stoczono pod dowództwem Kościuszki bitwę pod Dubienką, jednak nie zmieniło to ogólnej sytuacji. Poniatowski i jego najbliżsi oficerowie (Kościuszko, Zajączek) poprosili o dymisję. Na efekty nie czekano długo – 23 I 1793 r. podpisana  została w Petersburgu konwencja rozbiorowa pomiędzy Rosją a Prusami.
Z okazji bitwy pod Zieleńcami Stanisław August zrealizował przygotowany przez księcia projekt ustanowienia nowego Orderu słynnego krzyża (początkowo medalu)
VIRTUTI MILITARI (Cnocie Wojskowej).
Order Virtuti Militari (łac.) po polsku znaczy męstwu żołnierskiemu - najstarsze polskie odznaczenie spośród nadawanych
w Rzeczypospolitej Polskiej ustanowione 22 VI 1792 r. dla nagrodzenia zasług na polu bitwy. Został ustanowiony przez ostatniego króla - Stanisława Augusta  Poniatowskiego dla upamiętnienia bitwy pod Zieleńcami. Jako pierwsi otrzymali ten order Tadeusz Kościuszko i ks. Józef Poniatowski.
Order posiada 5 klas: Krzyż Wielki, Krzyż Komandorski, Krzyż Kawalerski, Krzyż Złoty, Krzyż Srebrny zniesiony w 1792 przez Targowicę przywrócony w 1807 r. jako order wojskowy Księstwa Warszawskiego.
Początkowo był to medal owalny (złoty lub srebrny). Na awersie posiadał inicjały SARP z łac. St. August Król, na rewersie napis Virtuti Militari oraz dwie gałązki palmowe zwieńczone koroną królewską, pod nimi skrzyżowane gałązki palmowe przewiązane wstążką.
Nie wiadomo dokładnie kiedy pojawił się pierwszy Krzyż. Pewne jest, że odznaczeni sprawiali sobie krzyże na własny koszt. Wygląd Krzyży był następujący: Krzyż Złoty pokryty czarną emalią, w zielono emaliowanym wieńcu laurowym, na środku biało emaliowany orzeł na złotym tle, na ramionach Krzyża napis Virtuti Militari.
Strona odwrotna: na ramionach grawerowane litery SARP (Stanislaus Augustus Rex Poloniae), w środku w zielonym wieńcu laurowym ciemno emaliowane Pogoń (herb Litwy) i data 1792. W nadawanych patentach monarcha napisał: "w celu wynagrodzenia zasługi, męstwa w boju i biegłości w sztuce wojennej". W myśl statutu, o jego przyznaniu decydowały czyny w boju o wyjątkowym znaczeniu. Od odznaczonego wymagało się nieskazitelnego charakteru i moralności oraz gorliwości w służbie.

HISTORIA KRZYŻA
Krzyż harcerski był i jest najbardziej charakterystycznym elementem harcerskiego munduru i najbardziej znanym harcerskim symbolem. Noszą go harcerki i harcerze od "niepamiętnych czasów". To określenie wynika stąd, iż niewiele jest dzisiaj osób, które potrafią dokładnie powiedzieć od kiedy. Krzyż jest widocznym znakiem istnienia ciągłości harcerstwa, trwałego kręgu braterskiego tych, dla których jego założenie oznacza konsekwentne dążenie do realizacji celów zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu, zwycięstwa nad samym sobą. Nosili go zawsze Ci, dla których służba Ojczyźnie oznaczała działanie, a nie slogan, a założenie Krzyża było przyjęciem zobowiązań, a nie ładnego znaczka. Była pierwsza dekada XX w. Polska rozdarta między trzech potężnych sąsiadów, już z górą od stu lat była wymazana z mapy politycznej świata. Wielokrotnie naród zrywał się do walki o własne, niepodległe państwo. Mimo klęsk - pragnienie wolności trwało i przejmowały je kolejne pokolenia Polaków jako wielkie, nie wypełnione dziedzictwo. Z tego pnia wyrosło harcerstwo. Ruch harcerski nigdy nie był prostym przeszczepem skautingu na grunt polski. Harcerstwo przejęło spuściznę poprzednio istniejących polskich Związków, towarzystw młodzieżowych od Filomatów i Filaretów poczynając.
Skauting jako ruch młodzieżowy, uzyskał szczególnie pomyślne warunki rozwoju w Galicji. 22 maja 1911 roku (data wydania pierwszego rozkazu napisanego przez A. Małkowskiego; umowna data powstania harcerstwa) utworzono we Lwowie pierwsze drużyny skautowe, które zapoczątkowały dynamiczny rozwój, organizacji w ramach "Sokoła-Macierzy". W 1911 roku pierwsi skauci wyróżniali się jedynie noszeniem kapelusza tzw. skautowego, czyli przypominającego meksykańskie sombrero z dużym rondem, które podwijano z prawej strony i przypinano; początkowo spinką sokolą, a później własną, skautową, na której widniała nazwa środowiska (np. Lwów) i napis "Skaut". Wkrótce wykształcił się mundur skautowy, zaczęto produkować ekwipunek, lecz od samego początku pierwsi działacze skautowi (wówczas nazywano ich oficerami skautowymi) zdawali sobie sprawę z tego, że brak było odznaki - symbolu wyróżniającego każdego skauta czy skautkę.
Dla Andrzeja Małkowskiego było zupełnie jasne, że nie może to być wierna kopia angielskiego wzoru. W pierwszym numerze skauta z 15 października 1911 roku redakcja rozpisała konkurs na polską odznakę skautową oraz apel, iż "... pomysłowość polska uchroni od ślepego naśladownictwa wzoru angielskiego i stworzy piękną rzecz”.
Projekty na konkurs należało nadsyłać do 15 listopada 1911 r., a wyniki zamierzano podać w 5 - ostatnim w tym roku - numerze czasopisma. Jednakże nadeszły aż 84 prace i dlatego wyniki ogłoszono dopiero w numerze 8 z lutego 1912 r.
Pierwszą nagrodę tj. książkę Henryka Sienkiewicza pt. "W pustyni i w puszczy" redakcja przyznała projektowi IV Krakowskiej Drużyny Skautowej im. Bartosza Głowackiego. Projekt przedstawiał herb Kościuszki - Roch III, który składał się z górnej części lilii i pod nią trzech beleczek, które nadawały się doskonale do oznaczania stopni. Drugą nagrodę tj. podręcznik skautowy otrzymał patrolowy III patrolu tejże drużyny za projekt z wizerunkiem orła polskiego trzymającego w swych szponach tarczę z napisem "Czuwaj". Trzecią nagrodę, również podręcznik skautowy otrzymał ksiądz doktor Kazimierz Lutosławski za dość skomplikowaną kompozycję zawierającą na okrągłej tarczy dwie szable, poniżej polski krzyż wojskowy Virtuti Militari z napisem Bóg i Ojczyzna z unoszącym się nad nim orłem polskim w locie, który trzyma w swych szponach tarczę z napisem "Czuwaj" przy górnej krawędzi.
Warto tu też wspomnieć o projektach wyróżnionych:
- herb Jagiellonów na trójkątnej tarczy,
- stalowa sprężyna szerokości 44 mm dookoła przegubu ręki, na niej biały pierścień z napisem "hartuj ciało, hartuj ducha - bo świat tylko silnych słucha" ,
- klamra w kształcie serca na rzemyku, do przytwierdzenia na ramieniu, wewnątrz wypukły napis "Czuwaj",
- na wieńcu laurowym z czterech stron orły i dwie lilie, wewnątrz napis "Czuwaj",
- orzeł polski z pieczęci dynastii Wazów,
- dziewięć sił na tarczy, poniżej napis "Czuwaj",
- ryngraf z napisem" Czuwaj" i korona,
- koło stalowe - symbol słońca - wycięte dwie liczby dla oznaczenia liczby porządkowej drużyny a w niej skaut,
- stylizowany Krzyż na swastyce, wewnątrz orzeł polski z koroną i napis "czuwaj" (prof. Jerzy Grodyński),
- skaut i orzeł polski na tarczy,
- liść dębu z rozerwanym łańcuchem.
Na tym chwilowo skończyło się, Skauting w Galicji nie przyjął żadnej odznaki, ponieważ drużyny działały w ramach Sokoła-Macierzy i używanie przez nie wyróżniającej się odznaki wskazywałoby na tendencję do usamodzielnienia się, a na to władze nie chciały się zgodzić.
Na fakt nie posiadania przez skautów polskich-własnej odznaki zwrócił uwagę Naczelny Skaut Świata Robert Baden Powell w czasie zwiedzania obozu "wycieczki polskiej" na m Wszechbrytyjskim Zlocie Skautów w Birmingham w 1913 roku.
Na terenach Królestwa Polskiego, gdzie skauting był ściśle zakonspirowaną organizacją tajną, pierwszą odznaką używaną od 1913 roku była niewielka metalowa lilijka na szpilce - o surowych kształtach bez żadnych liter i napisów, różna jednak od zagranicznych odznak skautowych. Jedynie na zbiórkach noszono ją na lewej części ubrania lub w klapie marynarki. Instruktorzy umieszczali ją na niebieskiej marszczonej podkładce. Znak ten, mimo iż bardzo szanowany nie był jednak zbyt efektowny i nie uwidaczniał żadnych stopni.
W zaborze rosyjskim do odznaki przykładano szczególną wagę. Spełniała ona bowiem rolę jedynego wyróżnika i dowodu przynależności organizacyjnej. W Małopolsce taką rolę pełnił mundur lub tylko kapelusz, lecz w Królestwie noszenie munduru, ze względu na pełną konspirację było niemożliwe.
Z tych też powodów warszawska Naczelna Komenda Skautowa już w 1912 roku wyznaczyła ze swego składu Alfonsa Borkiewicza (ps. Mickiewicz), Czesława Jankowskiego (ps. Trabia) i Kazimierza Lutosławskiego (ps. Szary) do opracowania projektu nowej odznaki.
Czesław Jankowski - ówczesny przewodniczący warszawskiej NKS tak po latach wspominał prace nad opracowaniem odznaki:
"Badając różne zbiory odznak, zbiory sfragistyczne i herbarze powziąłem myśl, aby odznaką skautów polskich stał się herb tzw. Roch III dobrze nadający się do tego celu nie tylko dlatego, iż był klejnotem Naczelnika Tadeusza Kościuszki i każdy skaut zaszczycony tą odznaką miałby nieustannie w pamięci głosiciela Uniwersału Połanieckiego, ale także i dlatego, iż układ tego herbu nadawał się do oznaczenia stopni skautowych. Mianowicie stopień III nosiłby tylko górną część, stopień II - dwie beleczki, a stopień I - cały herb.
Projekt ten po szczegółowym przedyskutowaniu i gorącym poparciu śp. Druha Szarego (ks. K. Lutosławskiego) został przyjęty prowizorycznie przez NKS, jednakże komisja w dalszym ciągu opracowywała inne projekty".
W projekcie nadesłanym na konkurs "Skauta" K. Lutosławski chciał rozbudowaną symbolikę połączyć z pomysłem, aby skaut zdobywając poszczególne stopnie, był nagradzany dodawaniem poszczególnych elementów odznaki. Ze względów praktycznych było to jednak niemal niewykonalne.
Z tego powodu projekt pierwotny został uproszczony i symbolika jego według opisu autora była następująca:
"Wianek z dębu i wawrzynu oznacza cele do zdobycia, siłę i umiejętności; sprawność i wiedzę. Oplata on główny symbol skautowy: krzyż z hasłem "Czuwaj". Kształt tego krzyża jest dawny, takiego użyto do naszego orderu waleczności "Virtuti Militari", uprzytamnia on szczególnie obowiązek dzielności. Ma on pośrodku kółko - symbol doskonałości, a w nim gwiazdę promienną, jakby światło przewodnie: ad astra (ku gwiazdom)! A sam krzyż znaczy "per aspera" (przez trudy), bo wskazuje drogę ciężką, cierniami walki z własnymi słabościami usłaną, a przytem oznacza też gotowość do tej walki i do wszelkich poświęceń - aż do męczeństwa za wiarę, aż do śmierci za Ojczyznę. Bóg i Ojczyzna są treścią tego znaku. Hasło "Czuwaj" na nim - to pobudka, ostrzeżenie - oznacza gotowość. ducha do pracy nieustannej... Pole prążkowe tylko w pośrodku, oznaczać by mogło ochotnika, gwiazda srebrna - skauta II klasy, złota by ją zastąpić mogła po zdaniu egzaminu na skauta I klasy".
Projekt krzyża oraz opis symboliki był gotów w 1912 roku. 
Rysunek krzyża został po raz pierwszy opublikowany na okładce i stronie tytułowej cytowanej wyżej książki K. Lutosławskiego wydanej pod ps. Jan Zawada pt. "Czuj Duch. Szesnaście gawęd obozowych o idei skautingu". Ten projekt krzyża był całkowicie oparty na wzorach i motywach polskich, jak również wyróżniał się od angielskiej lilijki znacznie bardziej rozbudowaną symboliką, która w pełni przemawiała do harcerzy w czasach prób wojennych jak i pracy pokojowej.
W końcu 1913 r. NKS zorganizowała kurs instruktorski w Dynasach dla skautów z Warszawy. Prowadził go i przewodniczył komisji egzaminacyjnej dh Szary. Wówczas po raz pierwszy wydano metalowe krzyże harcerskie. Nie zachował się do dzisiaj żaden egzemplarz tamtej serii.
W każdym bądź razie krzyż był odznaką warszawską. W zaborze austriackim używano jedynie oznaczeń stopni na wzór angielskich, a w zaborze pruskim skauci nosili mundury, a odznaką była lilijka. W 1925 r. Andrzej Małkowski znalazł się w USA. W swej pierwszej wydanej w Chicago książce "O wychowanie skautowe" na stronie tytułowej umieścił krzyż (w wersji z gwiazdką). Znaczyło to, że twórca harcerstwa akceptował projekt.
W Warszawie każde wydawnictwo musiało być poddane wojennej cenzurze wojskowej, a ta głównie interesowała się sprawami natury wojskowej. Wykorzystywała ten fakt warszawska NKS i wydała dwie pocztówki. Jedną z tekstem "Roty" - wówczas hymnem harcerskim, a drugą z tekstem Prawa i Przyrzeczenia Skautowego w wersji zatwierdzonej przez Związkowe Naczelnictwo Skautowe w 1914 roku. Powyżej tekstu, w lewym górnym rogu umieszczono krzyż harcerski, wykonany srebrną farbą, ze złotą lilijką mającą gwiazdki na bocznych listkach. Jako wzorca użyto krzyża z książki "Czuj Duch", a dopiero na niego położono lilijkę. Tak, więc już w końcu 1914 roku na krzyżu pojawiła się lilijka z gwiazdkami.
W Królestwie działały wtedy cztery organizacje skautowe:
- "Związek Harcerstwa Polskiego", którego symbolem był Krzyż;
- "Polska Organizacja Skautowa" używająca lilijki z literami ONC na listkach i POS na przewiązce;
- Junactwo, którego znakiem był orzeł na tarczy z napisem "Junactwo" u góry, opleciony pierwszymi literami słów Bóg, Cnota, Praca, Nauka, Ojczyzna; oraz 
- Związek Skautek Polskich, którego członkinie nosiły lilijkę.
Podział organizacyjny 1914-1916 nie wpływał pozytywnie na rozwój ruchu i utrudniał porozumienie. Najważniejszymi stronami konfliktu był ZHP i POS. Jednak młodzi instruktorzy z obu organizacji doskonale rozumieli, że podział na kilka organizacji był dużym krokiem w tył w porównaniu z okresem przedwojennym. Wówczas bowiem podkreślono jedność polskiego skautingu i jego ponadzaborowy charakter.
Warszawa stała się centrum ruchu skautowego i tu zaczął się proces jednoczenia. Trzeba było dużego poczucia odpowiedzialności, by zrezygnować z wzajemnych pretensji i animozji.
Po wielogodzinnych naradach, w nocy z 30 kwietnia na l maja 1916 roku, instruktorzy warszawscy postanowili połączyć drużyny ZHP i POS w jednolity Związek Harcerstwa Polskiego. 
3 Maja. wszystkie drużyny wzięły udział w wielkim pochodzie narodowym.
W rozkazie dziennym L3 z 3.06.1916 roku Naczelna Komenda uznała za jedynie obowiązującą każdego harcerza oznakę, poza którą nie wolno nosić żadnej innej - krzyż harcerski z napisem "CZUWAJ". Rozkaz następny zawierał polecenie dla drużynowych, by złożyli spis numerów krzyży wraz z nazwiskami posiadaczy. Wniosek z tego, iż krzyże były numerowane i że starano się im nadać odpowiednią rangę jako odznace organizacyjnej. Był to pierwszy krok na drodze pełnego zjednoczenia.
Na odbytym w Warszawie w dniach 1-2.11.1916 roku zjeździe zjednoczeniowym połączono istniejące w Królestwie Polskim (na terenie okupacji niemieckiej i austriackiej) organizacje skautowe w jeden Związek Harcerstwa Polskiego. W "Akcie połączeniowym" czytamy: "Członków Związku Harcerstwa Polskiego obowiązują wspólne odznaki łączących się organizacji". Jeszcze w czasie trwania obrad wszyscy uczestnicy otrzymali Krzyże Harcerskie trzeciego stopnia - ze zwyczajną lilijką. Dawną odznakę POS - lilijkę srebrną z literami ONC na listkach i po zmianie liter POS na ZHP na przewiązce postanowiono nosić na nakryciu głowy. W "Instrukcji organizacyjnej" z 4.12.1916 roku zaznaczono, iż "Krzyże Harcerskie pozostają nadal odznaką stopnia wykształcenia harcerskiego. Przy tym odznaki III i II stopnia nadają Komendy okręgów a na I stopień tylko Naczelna Komenda". Wkrótce ukazały się odpowiednie przepisy wykonawcze:
"Odznaką organizacyjną, którą należy stale nosić 1 cm nad środkiem lewej klapy kieszeni, jest krzyż harcerski, na odpowiedniej podkładce:
- biała oznacza szarżę zastępowego,
- amarantowa szarżę plutonowego,
- biało-amarantowa szarżę drużynowego.
Stopnie oznaczone są:
- III zwyczajną lilią na krzyżu,
- II srebrną lilią na krzyżu,
- I złotą lilią.”
Dopiero przejście próby na III stopień ochotnika upoważniało kandydata do złożenia Przyrzeczenia i noszenia krzyża. W tymże regulaminie była uwaga, że krzyż należy nosić przy każdym ubraniu. Wynikało to z braku mundurów. Krzyż stawał się elementem symboliki harcerskiej i nieodłączną odznaką harcerki i harcerza. Stał się też bardzo popularny w społeczeństwie.
Krzyż stał się odznaką młodzieży, która swoją codzienną pracą i służbą potrafiła nadać mu rzeczywistą wartość, która własnym działaniem wpisała w świadomość społeczeństwa, że krzyż jest symbolem pozytywnych wartości. Harcerstwo posiadło w znaku Krzyża Harcerskiego symbol ideałów, które utrwalało wiele pokoleń harcerskich.

Polska Niepodległa
W 1918 roku Krzyż był ciągle odznaką drużyn z terenu Królestwa, ale wraz z wydawnictwami rozwożonymi przez emisariuszy, przenikał także do innych zaborów. Przed harcerstwem stało ciągle zadanie połączenia trzech działających ośrodków (warszawskiego, lwowskiego i poznańskiego) w jednolity ZHP. Była co prawda uchwała zjednoczeniowa zjazdu lubelskiego z 1-2.11.1918 roku, lecz do praktycznego zjednoczenia było daleko. W dniach 10-11.07.1919 roku odbył się w Zwierzyńcu Zamojskim III Zjazd Naczelnej Rady Harcerskiej, w której wzięli udział delegaci wszystkich organizacji dzielnicowych. Wybrano przewodniczącym ZHP druha Tadeusza Strumiłłę.
W ówcześnie wydanych "Przepisach o znakach harcerskich" czytamy:
1) Odznaka członków czynnych ZHP i młodzieży harcerskiej: harcerz, harcerka po przyrzeczeniu, przewodnik przewodniczka noszą:
a) na czapce (kapeluszu) lilijkę harcerską z białej blachy wys. 35 mm,
b) na lewej piersi 2 cm nad kieszenią krzyż harcerski.
2) [...] Prawo wyboru krzyży zastrzega się dla Naczelnictwa ZHP. Krzyże są numerowane, wydaje je KDH za okazaniem legitymacji harcerskiej lub innego dokumentu upoważniającego do noszenia krzyża danego stopnia; w razie zgubienia krzyża (harcerz, harcerka) może otrzymać odznakę po półrocznej służbie.
Oznaki stopni harcerskich:
- Młodzik: krzyż oksydowany. Zastępczo lilia z białej blachy na lewej piersi (z powodu braku metalu na krzyże),
- Wywiadowca: krzyż ze srebrną lilią,
- Harcerz Rzeczypospolitej: krzyż ze złoconym wiankiem,
- Oznaka starszyzny (przodowników i przodownic) - zielona podkładka pod krzyż".
Burzliwy okres odbudowy państwa utrudniał rzeczywiste zjednoczenie ruchu harcerskiego.
Wraz z wysłanymi w latach 1919-1921 przez Naczelnictwo instruktorami, krzyż harcerski trafił na Śląsk. Stał się natychmiast symbolem walki i to zarówno pokojowej o wygranie plebiscytu, jak i zbrojnej, w postaci udziału harcerzy w kolejnych powstaniach śląskich. Po ustaleniu linii granicznej krzyż pozostał symbolem walki o utrzymanie polskości, o zjednoczenie ziem śląskich z Macierzą. Mając to na uwadze Naczelnictwo ZHP w 1925 roku zezwoliło na używanie oznak .ZHP Związkowi Harcerzy Polskich w Niemczech oraz Harcerstwu Polskiemu w Czechosłowacji. Było to wyraźne podkreślenie łączności z tymi organizacjami, bowiem harcerzom w innych krajach krzyż mógł być nadawany jedynie jako odznaka honorowa.
Wiele napisano o udziale harcerstwa w wojnie obronnej we wrześniu 1939 roku (obrona Katowic, Warszawy, Bydgoszczy itd.) i pracy harcerstwa w konspiracji (nie tylko Szare Szeregi). Znaczenie harcerstwa i rolę, jaką pełniło ono w życiu młodzieży polskiej rozumiał także najeźdźca. Krzyż zniknął z ubrań i mundurów, a jednak pozostał symbolem harcerstwa - symbolem potwierdzanym krwią poległych.
W okresie do 1948 roku ZHP składał się z dwóch samodzielnych i autonomicznych Organizacji - Harcerek i Harcerzy. Znakiem jedności organizacyjnej był krzyż. Nie różnił się on oczywiście wzorem, lecz pewnym drobnym, bardzo charakterystycznym szczegółem. Otóż krzyż harcerzy miał jak dzisiaj, gwint z nakrętką, natomiast krzyż harcerek - dwa uszka, które pozwalały na przypięcie go do ubrania bez konieczności robienia dziury. Warto tu dodać, że przez długi okres czasu obowiązywał harcerki zakaz noszenia miniaturek, a krzyż nosiło się do każdego ubrania. Ten drobny szczegół charakteryzuje praktyczne podejście harcerek do spraw odznak i mundurów.

Polska 1945-1989
Jeszcze trwała II wojna światowa, a już na terenach wyzwolonych powstawały drużyny, hufce i chorągwie. Krzyż stał się znowu symbolem służby pracy, udziału harcerstwa w odbudowie zniszczeń i zagospodarowywaniu Ziem Odzyskanych. Był on jednak także symbolem dotychczasowych tradycji harcerstwa.
Żywiołowy napływ młodzieży powodował konieczność masowej produkcji odznak, oznak i mundurów. Nie była to sprawa prosta i dlatego wiele środowisk produkowało różne rzeczy własnym staraniem. Spowodowało to także ukazanie się nieregulaminowego krzyża z literami ONC na lilijce. Z czasem, gdy sytuacja w kraju uległa stabilizacji i usprawniono łączność z terenem, władze harcerskie mogły wycofać ten nieregulaminowy krzyż.
Sytuacja polityczna, rozwój kultu jednostki i uniformizm, spowodowało, iż pod koniec lat czterdziestych przyspieszano likwidację szeregu instytucji i organizacji. Przestał także istnieć ZHP. W jego miejsce utworzono Organizację Harcerską Związku Młodzieży Polskiej. Jej odznaką stał się znaczek harcerski tzw. "Czuwajka". Oficjalna symbolika znaczka harcerskiego była następująca: "Złożywszy przyrzeczenie, otrzymałeś wraz z chustą znaczek harcerski. Spójrz na swój znaczek. Widzisz - podobny jest do znaczka zetempowskiego, bo wspólny jest cel obu organizacji, bo Wy harcerze jesteście zmianą zetempowców. Nosząc znaczek harcerski staraj się tak postępować, by w przyszłości zasłużyć na zaszczytne miano zetempowca. W środku znaczka harcerskiego biało-czerwony sztandar, sztandar naszej Ojczyzny - Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, symbol walki całych pokoleń o niepodległą i sprawiedliwą Polskę. Zębate koło splata się z kłosem. To znak sojuszu ludzi pracy miast i wsi, robotników i chłopów wspólnym wysiłkiem budujących nowe życie w naszym kraju. Ten sojusz stanowi podstawę władzy ludowej w Polsce - według słów naszej Konstytucji. Barwy narodowe, koło zębate i kłos mówią, że harcerz kocha Polskę Ludową i "służy jej całym życiem", że gorąco pragnie umacniać sojusz robotniczo-chłopski i że dla sprawy ludzi pracy z uporem pokonuje swoje słabości. Płomień - symbol oświaty - przypomina Ci, że pierwszym Twym patriotycznym obowiązkiem jest zdobywanie wiedzy. Uporczywe, wytrwałe, wbrew wszelkim pokusom i lenistwu. Oznacza to zapał i żarliwość, z jaką harcerze służą sprawie zawsze i wszędzie. Płomień widnieje także na znaczkach pionierskich innych krajów - symbolizuje naszą przyjaźń i braterstwo z nimi. Znaczek harcerski - oznakę przynależności organizacyjnej - przypinasz na lewej piersi, o dłoń poniżej ramienia. Noś go zawsze tak samo, jak chustę i staraj się swą postawą nie splamić honoru swego Znaczka.
Rok 1956 pozwolił na odrodzenie harcerstwa. Krajowy Zjazd Działaczy Harcerskich obradujący. w Łodzi w dniach 8-10.12. przyjął "Deklarację ideową ZHP", w której określono charakter i założenia ideowo-wychowawcze ZHP. W punkcie 3 znalazło się zdanie: "Odznaką ZHP jest tradycyjny Krzyż Harcerski". Oto jaką wagę i znaczenie miał krzyż.

SYMBOLIKA
Symbolika Krzyża Harcerskiego według opisu ks. Kazimierza Lutosławskiego była następująca:
"Wianek z dębu i wawrzynu oznacza cele do zdobycia: siłę i umiejętności, sprawność i wiedzę. 
Oplata on główny symbol skautowy: Krzyż z hasłem "CZUWAJ". Kształt tego krzyża jest dawny; takiego użyto do naszego orderu waleczności. "Virtuti Militari"; uprzytamnia on szczególnie obowiązek dzielności. Ma on pośrodku kółko - symbol doskonałości, a w nim gwiazdę promienną (dot. projektu drugiego, ulepszonego, który po raz pierwszy przyznano w 1913 roku na kursie w Dynasach), jakby światło przewodnie: ad astra (ku gwiazdom) a sam krzyż znaczy "per aspera" (przez trudy), bo wskazuje drogę ciężką, cierniami walki z własnymi słabościami usłaną, a przy tem oznacza też gotowość do tej walki i do wszelkich poświęceń - aż do męczeństwa za wiarę, aż do śmierci za Ojczyznę. Bóg i Ojczyzna są treścią wewnętrzną tego znaku. Hasło "Czuwaj" na nim - to pobudka, ostrzeżenie: oznacza gotowość ducha do pracy nieustannej…
Pole prążkowe tylko w pośrodku, oznaczać by mogło ochotnika, gwiazda srebrna - skauta II klasy, złota by ją zastąpić mogła po zdaniu egzaminu na skauta I klasy.
Krzyż Harcerski nie tylko miał symbolikę, ale i sam stawał się symbolem Harcerstwa. Młody instruktor tak pisał w marcu 1919 r.:
"Krzyż harcerski musi stać się święty i nietykalny, chłopiec, który go dostał, musi być prawdziwie czysty i przejęty naszą ideą - wtedy każdy mu zaufa i każdy uszanuje harcerstwo. Chłopcy, dla których krzyż jest tylko "blaszką", niechaj tę blaszkę oddadzą, bo oni nie są już harcerzami. Krzyż musi stać się symbolem piękna wewnętrznego i musi być dla harcerzy drogi i święty, jak drogi i święty był dla naszych pradziadów podobny do naszego - krzyża "Virtuti Militari" [...]. Tamten był nagrodą za zwycięstwo nad wrogiem, nasz jest odznaką, że chłopiec, który go nosi, zwyciężył sam siebie". .
Po odzyskaniu niepodległości utrudniony był rzeczywisty proces zjednoczenia ruchu. Dlatego Stanisław Sedlaczek - pierwszy Naczelnik Głównej Kwatery Męskiej podawał własną interpretację symboliki krzyża:
"krzyż harcerski jest wzorowany na krzyżu Rycerzy Zakonu Maltańskiego - i polskiej odznace wojskowej Virtuti Militari. Przypomina on harcerzowi, że zawsze są na polu bitwy z wrogiem wewnętrznym, że zawsze powinni "Czuwać" nad swoimi czynami i służyć Ojczyźnie. Lilija na krzyżu z Baden - Powellem, jest wzorowana na strzałce w kompasie - jak strzałka północ, ta lilija harcerska wskazuje drogę w życiu harcerzy; trzy listki lilijki: Bóg, Ojczyzna, Honor - a dwie gwiazdki Nauka i Cnota. Promienie pod lilją - to jasność i pogoda harcerza, która go, czyni przyjacielem całego świata. Jeśli się dobrze przypatrzeć, zauważysz, że lilija jest wewnątrz dwóch kół: wianka z liści dębu i lauru i drugiego koła mniejszego; służba Bogu, Ojczyźnie, Honorowi „jest w domu" jest w duszy i czynach harcerza. Te dwa koła współśrodkowe, to znak - "odszedłem do domu", używany często jako symbol "odejścia na ostatnią wartę", przypominający harcerzowi, że dla sprawy, której służy, ma chętnie ponieść wszelkie trudy nawet śmierć". A jeśli komu droga do nieba otwarta, to tym, co polegli za Ojczyznę". Można jeszcze inaczej tłumaczyć symbole oznaki harcerskiej. Tłumaczenie powyższe w żadnym szczególe nie jest urzędowe, ale myśl ogólną zapewne oddaje należycie.
 Przeważnie dodawano, iż ziarna na krzyżu znaczą dobre uczynki harcerzy lub fakt, że harcerstwo jest tak liczne, promienie odchodzące od lilijki symbolizować miały promieniowanie na otoczenie, dwie gwiazdki znaczyć miały według Roberta Baden-Powella - dwoje wszystkowidzących oczu harcerza na Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie.
Do 1948 roku w Organizacji Harcerek inne było też podejście do samego krzyża. W pracy zbiorowej pod redakcją Józefiny Łapińskiej "Książeczka zastępowej" wydanej w 1937 roku tak napisano o znaczeniu krzyża:
„jako znak otrzymuje ona krzyż harcerski, który przypominać jej będzie o chwili przyrzeczenia i jego znaczeniu. Pomagać jej będzie w pracy nad sobą i nakazywać: "CZUWAJ". Tylko i aż tym jest krzyż harcerski. Mylą się te, które uważają je za jakieś odznaczenie, za symbol zasługi. Ten metalowy znaczek czeka na to, czym uczyni go ta, na której mundurze przypięła go przy przyrzeczeniu starsza siostra - instruktorka.. Bo do krzyża przylgnie wszystko, co wypełni życie harcerki - dobre i złe".

A oto współcześnie spotykane interpretacje symboliki Krzyża Harcerskiego:
 

- cztery ramiona krzyża symbolizują, że harcerze są we wszystkich czterech stronach świata, wszędzie tam, gdzie trzeba walczyć ze złem i niesprawiedliwością, a ludziom nieść pomoc i radość,

- chropowatości na ramionach krzyża symbolizują trudy harcerskiego życia dążące go do doskonałości, życia wg Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego lub inna interpretacja, że harcerzy jest tyle, co ziaren piachu (na szczęście chyba coraz mniej aktualna, występująca jako pochwała masowości a nie pewnej elitarności ruchu harcerskiego),

- koło - symbol doskonałości, bo dopiero ciężka droga, walka z własnymi słabościami i służba Ojczyźnie zbliża człowieka do doskonałości. Koło to także symbol nierozerwalnej więzi i ciągłości harcerstwa,
- promienie wokół lilijki symbolizują, że harcerz "świeci" przykładem postępowania w życiu, prawością charakteru. W innej wersji, że harcerstwo stara się objąć swym oddziaływaniem jak najszersze kręgi społeczne, jak najwięcej dzieci i młodzieży,

 
- lilijka - jak igła magnetyczna kompasu wskazuje zawsze ten sam kierunek postępowania, nakreślony przez Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie. Lilia to czystość intencji i czynów,
- dwie gwiazdki na płatach lilijki to symbol zawsze otwartych oczu harcerza. Otwartych na krzywdę, niesprawiedliwość, niedolę. To oczy bystro obserwujące otaczający świat. W innej wersji, to Prawo i Przyrzeczenie - dwie gwiazdy przewodnie w życiu każdego harcerza.
Można jeszcze dziś spotkać różne, niewyjaśnione dotąd wersje Krzyża z lilijką w środku:
- z 1929 roku na rysunku w Roczniku Harcerskim - krzyż z wiankiem z dębu i lipy,
- z dwoma wieńcami dębowymi (liście duże i małe oraz jednakowe - małe),
- wzór obowiązujący współcześnie - z wieńcem laurowym i dębowym,
- z wieńcem dębowym i liściem trójdzielnym (do dziś nie wiadomo, lecz najprawdopodobniej to liście głogu - symbol trudnej, ciernistej drogi).
 
             

- hasło CZUWAJ to symbol gotowości harcerza do nieustannej służby i pracy nad sobą. Służby Ojczyźnie, ideałom i ludziom. To także gotowość do nauki i pracy,

-wieńce: laurowy i dębowy oznaczają cele do zdobycia - siłę, umiejętności, sprawność i wiedzę. Dąb symbolizuje siłę, męstwo, a laur zwycięstwo (przyznawany w Grecji za zwycięstwo w Olimpiadzie, potem w Rzymie zwycięskim wodzom).
'Bo harcerz musi wykazać się męstwem w pracy nad sobą, w zdobywaniu wiedzy i sprawności, musi być silny w dążeniu do doskonałości, w służbie Ojczyźnie, jednocześnie winien odnieść zwycięstwo nad samym sobą, nad własnymi słabościami i egoizmem.

Węzeł łączący oba wieńce - braterską więź między wszystkimi harcerzami. Krąg z wieńców jest otwarty dla każdego, kto chce postępować zgodnie z Prawem i Przyrzeczeniem Harcerskim, to także symbol pamięci o tych, którzy "odeszli na wieczną wartę".
Spotyka się też interpretację, że na wieńcu dębowym znajdują się:
- trzy żołędzie - symbol trzech powstań śląskich, 
- na wieńcu wawrzynu dwie oliwki – symbol dwóch zwycięskich wojen,